آغاز عشق وامتحان آن:

 

معلوم رأی جانان باشد که حال این خسته دل مرغی را ماند، که در چمن باغ سعادت بر اغصان وَردِ دولت ترنمی میکرد، و از راه عافیت در هوای انس و حریت پر و بالی بنعت تسبیح و تهلیل میزد، و بر جویبار انس عبادات لآلی ذکر میسفت، و هر ساعتی در هوای انس با مرغان مقدس در فضای روزگار راه معرفت میرفت. گه از روی اشتباه دانه های اندوه میچید؛ گه از چشم عشق روی معشوق میدید، گه با همدمان محبت سر ازل میگفت؛ گه از صدفهای علم غیب جواهر حکمت میجست؛ گه در حلقه های مرغان خاموش مراقب قربت میبود، و از آینۀ لطف زنگار اندوه میزدود؛ گه در چنین زلف یار مأوای خود میساخت، و بر عرصۀ کم زنان ارادت مهرهای مهر میباخت.

این چنین عندلیبی خوش سرای با چندان هزار نوای، ناگهان در دام یار امتحان افتاد، و به امید دانۀ دیدار در خارستان گلستان رخسار آن نگارماه روی   ملازم بزم درد او ماند. گه نگار کنان اندوه از خانۀ خیال معزول میکند؛ گه نسرین حسن از باغ اشتیاق آن دلبر میچیند. در این دام بسی کام ندارد، و در این کام بسی آرام ندارد. گه از سر نایافت روی یار، «لن ترانی» میگوید: گه از روی امید دیدار و وصل حریف دلنواز از درج اندوه، آیت «لاتثریب» یوسفی میخواند.

نه بر درد وی راحمی؛ نه درمان وی را مشفقی؛ نه سوز او را سازشی؛ نه سازش او را غم بری. از بهشت خلوت بخاکدان عشق آمده، و صد هزار رشک مهر با خود آروده. در این تنگنای فقذ احباب همدمی نبیند، در این بیچارگی عشق هم رازی ندارد. گهی که خاموش شود بی تو درد خود با نااهلان از بیاختیاری عشق گوید، و هر ذرهای از وجود از چمن باغ جمالت خیالی بیند.

لاجرم درخت امیدیش بی بر بمانده است، و بلبل عشق او از دفتر خیالت چنین حرفها نخوانده است. با صوفیان صافی در زایههای محبت ساختههای تو گوید، وجامهای پر خون عشق از مهر تو به آب دیدهها شوید. اگر لشکر غمهای او به صحرای عشق آیند، همانا که ره قَرْلُغ و یغما بکاروان عشق لیلی و مجنون زنند.