نیروی جاذبه زمین

نیروی جاذبه یا قانون جاذبه عمومی بدین معناست که کلیه اجسام بزرگ و کوچک در یکدیگر تأثیر متقابل دارند و همدیگر را جذب می‌کنند.
برخی صاحب‌نظران و مفسران برآنند که قرآن کریم در چند مورد به نیروهای جاذبه اشاره کرده است که عبارتنداز : « الله الذی رفع السموات بغیر عمد ترونها[1]»
« خدا[ همان] کسی است که آسمانها را بدون ستونهایی که آنها را ببینید برافراشت.»
« خلق السموات بغیر عمد ترونها»[2]
« آسمانها را بی‌هیچ ستونی که آن را ببینید خلق کرد.»
« الم نجعل الارض کفاتا» [3]
« آیا زمین را جایگاه گرفتن و جذب قرار ندادیم؟» [4]
« ان الله یمسک السموات و الارض ان تزولا و لئن زالتا ان امسکهما من احد من بعده انه کان حلیما غفورا»[5]
« همانا خدا آسمانها و زمین را نگاه می‌دارد تا نیفتند و اگر بیفتند بعد از او هیچ کس آنها را نگاه نمی دارد؛ اوست بردبار آمرزنده.
و نیز همین مضمون در آیه 65 سوره حج آمده است.
تاریخچه :
برخی معتقدند که (بعد از اشارات علمی قرآن و روایات اهل بیت (علیهم السلام)) ابوریحان بیرونی (440 ق) اولین کسی بود که به نیروی جاذبه پی برد. [6] اما مشهور آن است که نیروی جاذبه عمومی اولین بار توسط نیوتن [7](در قرن هفدهم میلادی) کشف شد . [8]داستان افتادن سیب از درخت و انتقال ذهنی نیوتن به نیروی جاذبه معروف است.[9]نیوتن بر اساس قوانین کلی حرکت سیارات را اینگونه تبیین کرد:
الف ـ بر طبق قانون جاذبه عمومی کلیه اجسام همدیگر را جذب می‌کنند و این کشش به دو چیز بستگی دارد: جرم و فاصله یعنی با جرم نسبت مستقیم دارد و هر قدر جرم یک جسم بیشتر باشد نیروی کشش آن نیز زیادتر می‌شود. برای مثال جرم خورشید 330 هزار برابر جرم زمین است و لذا نیروی جاذبه خورشید نیز 330 برابر نیروی جاذبه زمین است و بر همین اساس است که زمین تحت تأثیر نیروی جاذبه کمتر می‌شود و به نسبت مجذور این فاصله نیروی جاذبه کاهش می‌یابد مثلاً اگر این فاصله دو برابر شد نیروی جاذبه چهار برابر کمتر می‌شود.
ب ـ بر طبق قانون گریز از مرکز هر جسمی که برگرد مرکزی حرکت کند در آن جسم طبعا کششی بوجود می‌آید که می خواهد از آن مرکز دور شود. مثل قطعه سنگی که به ریسمانی بسته‌ایم و می‌گردانیم.
حرکت زمین، سیارات، قمرها و اجرام آسمانی در مدارهای خود و گرد همدیگر در نتیجه ترکیب دو نیروی جاذبه و گریز از مرکز است همین دو نیرو است که اجرام فضائی را در مدار خود نگاه می‌دارد و از سقوط آنها و از تصادم و اصطکاک آنها باهم جلوگیری می‌کند. [10]
اسرار علمی
در مورد انطباق آیات فوق با یافته‌های اخترشناسی نوین بسیاری از صاحب‌نظران و مفسران سخن گفته‌اند که در اینجا به پاره‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:
الف ـ اسرار علمی آیه اول و دوم ( بغیر عمد ترونها )[11]
« مقید ساختن آن (عمد) به «ترونها» دلیل بر این است که آسمان ستون‌های مرئی ندارد مفهوم این سخن آن است که ستون‌هایی دارد اما قابل رؤیت نیست... این تعبیر لطیفی به قانون جاذبه و دافعه که همچون ستونی بسیار نیرومند اما نامرئی کرات آسمانی را در جای خود نگه داشته.»
و سپس به حدیثی از امام رضا (علیه السلام) استشهاد می‌کند که : حسین بن خالد می‌گوید از امام رضا(ع) پرسیدیم:
اینکه خداوند فرموده: « والسماء ذات الحبک» « سوگند به آسمان که دارای راههاست»
یعنی چه؟ فرمود: « این آسمان راههائی به سوی زمین دارد.
حسین بن خالد می‌گوید: عرض کردم چگونه می‌تواند راه ارتباطی با زمین داشته باشد در حالی که خداوند می‌فرماید: آسمان‌ها ، بی‌ستون است.
امام فرمود: « سبحان‌الله ، الیس الله بقول بغیر عمد ترونها؟ قلت بلی، فقال ثم عمد و لکن لاترونها.»
« عجیب است آیات خداوند نمی‌فرماید : بدون ستونی که قابل مشاهده باشد؟ من عرض کردم: آری . فرمود پس ستونهایی هست لکن شما نمی‌بینید.»[12]
سپس ایشان متذکر می‌شوند که این آیات و احادیث برخلاف تفکرات نجومی آن زمان هیئت بطلمیوسی بود.[13]
میان «ستون» که تکیه‌گاه و نگاه دارنده است، با جسمی که بر آن تکیه کرده است، لازم است تناسب و محاسبه کامل رعایت شود. یعنی هر اندازه جسم سنگین‌تر است بهمان نسبت باید « ستون» دارای قدرت و مقاومت بیشتری باشد...
بنابراین نیروی جاذبه و سایر قوانین حرکت مربوط به این اجرام با نظام دقیق و فرمول مخصوص خود مورد محاسبه قرار گرفته است تا توانسته هر یک از آنها را در ارتفاع و مدار معین در طی میلیاردها سال نگاه بدارد.
با توجه به این نکته روشن می‌شود که تعبیرات قرآن ـ که راهنمای سعادت بشر است ـ چه اندازه اعجازآمیز و لطیف است.»[14]
تذکر: منظور ایشان این است که تعبیر عمد (ستون) علاوه بر اینکه به اصل نیروی جاذبه اشاره دارد به لزوم تناسب کمی و کیفی بین ستون ( نیروی جاذبه) و دو طرف ستون نیز اشاره دارد.
« به هر حال هر دو تفسیر قابل تصور است و ظاهرا مانعی برای تصور هیچیک از دو وجه وجود ندارد.»[17]
ب ـ اسرار علمی آیه سوم ( کفاتا)[21]
حرکت وضعی و انتقالی زمین و سرعت طیران آن در فضا ـ وجود مواد مذاب داخل زمین ـ تغییرات سطحی و عمقی کره خاک ـ نیروی جاذبه زمین ایشان به معنای لغوی « کفات » استناد می‌کند که : الکفات: موضع یکفت فیه الشیئ ای یضم و یجمع . [23]
ج ـ اسرار علمی آیه چهارم « یمسک السموات و الارض ان تزولا» [25]
یکی تأکید آیه بر مسأله حفظ نظام عالم هستی یعنی همان چیزی که در بحث‌های فلسفی به اثبات رسیده که ممکنات در بقای خود همانگونه نیازمند به مبدأ هستند که در حدوث خود.
دوم اینکه کرات آسمانی میلیون‌ها سال در مدار خود در حرکت هستند و این مطلب از نیروی جاذبه و دافعه سرچشمه می‌گیرد. [28] 1ـ آیة الله مکارم شیرازی در هر دو مورد به نکات علمی آیه اشاره می‌کند و آن را یکی از معجزات علمی قرآن مجید می‌داند . و پس از ذکر دو تفسیر برای آیه و ترجیح تفسیری که « ترونها» را صفت « عمد » می‌داند می‌نویسند: 2ـ آیة الله حسین نوری نیز با ذکر آیه 2 سوره رعد همین مطلب را از آیه برداشت کرده و حدیث مذکور را از امام رضا (علیه السلام) در تفسیر آیه می‌آورد . سپس متذکر نکته لطیفی در تعبی « عمد» می‌شوند و می‌نویسند: 3ـ برخی نویسندگان معاصر نیز به این دو آیه استناد کرده و ستون نامرئی را به معنای نیروی جاذبه دانسته‌اند. که قرآن هزار و چهار صد سال قبل از نیوتن پرده از روی معمای آن برداشته است. و سپس روایات مذکور را از امام رضا (علیه السلام) آورده است.[15] 4ـ آیة الله مصباح پس از اینکه دو تفسیر برای آیه(بغیر عمد ترونها) ذکر می‌کند ( ترونها صفت عمد باشد یا جمله معترضه [16]باشد) می‌نویسند: 5ـ برخی دیگر از نویسندگان و صاحب‌نظران معاصر نیز به دو آیه مورد بحث در مورد نیروی جاذبه استناد کرده‌اند که عبارتند از : محمدحسن هیتو[18]و آیةالله معرفت که بحث مفصلی پیرامون نیروی جاذبه و آیات فوق دارند [19] و لطیف راشدی.[20] 1ـ آیة الله مصباح یزدی در مورد آیه فوق می‌نویسند: « کفات موضعی است که اشیاء در آن جمع‌آوری می‌گردد. و در اصل معنای آن گرفتن و ضمیمه کردن (قبض و ضم) وجود دارد. از همین‌جا می‌توان بهره برد که زمین اشیاء را به خود جذب می‌کند، می‌گیرد. و بعید نیست که اشاره به نیروی جاذبه زمین باشد که با توجه به سرعت شگرف حرکت زمین ، اگر این نیروی جاذبه نمی‌بود ، همه اشیاء روی زمین در فضا پراکنده می‌شد و سپس اشاره می‌کند که کفات به معنای سرعت هم آمده است اما معنای دوم را ضعیف‌تر می‌داند. [22] 2ـ یکی دیگر از صاحب‌نظران از معنای لغوی کلمه کفات چند مطلب را استخراج می‌کند. 3ـ برخی از نویسندگان و یکی از مفسران معاصر نیز از این آیه نیروی جاذبه را استفاده کرده است.[24] 1ـ آیة الله حسین نوری پس از آنکه بحث مفصلی در مورد نیروی جاذبه می‌کند و به آیه فوق استشهاد می‌کد، کلمه « تزولا» را به معنای « انحراف » گرفته است. [26] 2ـ برخی از نویسندگان معاصر نیز این آیه را ذکر کرده و می‌نویسند : « مگر این نگاه داشتن غیر از همان نیروی جاذبه عمومی است که خداوند در بین کرات قرار داده تا از مدارشان منحرف نشوند.» [27] 3ـ برخی از مفسرین برای آیه فوق دو گونه تفسیر کرده‌اند:

پی نوشت:
[1] رعد/2.
[2] لقمان / 10.
[3] مرسلات /25.
[4] برخی از مترجمان قرآن، آیه را اینگونه ترجمه کرده‌اند: مگر زمین را محل اجتماع نگردانیدیم.» (ترجمه قران استاد فولادوند).
[5] فاطر/41.
[6] گودرز نجفی، مطالب شگفت‌انگیز قرآن، ص 41.
[7] اسحاق نیوتن (1643ـ1727 م) منجم و ریاضی‌دان معروف انگلیسی ، کاشف نیروی جاذبه و بنیانگذار حساب عنصرهای بی‌نهایت کوچک و تئوری نور است، معروف‌ترین اثر او « اصول ریاضی فلسفه طبیعت » نام دارد.
[8] برخی معتقدند که نیوتن در کشف قانون جاذبه ، مبتکر نبود زیرا «کوپرنیک» و «کپلر» هر دو قبل از او به این مطلب توجه کرده بودند . لکن نیوتن نخستین کسی است که این موضوع را تحت فرمول و حساب درآورد(ر.ک: تاریخ علوم، ص 264 و دانش عصر فضا، ص 44).
[9] برخی کتاب‌ها مثل جهان‌های دور، ص 42 و 201 و دنیای ستارگان، ص 150 و قهرمانان تمدن، ص 182 داستان سیب را نقل می‌کنند و حتی می‌گویند هر چند که این درخت در سال 1814 از بین رفت ولی پیوندی از آن درخت را در باغ نیوتن کالج کامبریج داشتند . اما کتاب تاریخ علوم، ص 262 در صحت این داستان شک می‌کند.
[10] برگرفته از استاد حسین نوری، دانش عصر فضل، ص 44ـ48 با تلخیص و نیز ر.ک: اندیشه پرواز، ص 162 و از جهان‌های دور، ص 201.
[11] رعد/2 ـ لقمان /10.
[12] ر.ک: تفسیر برهان، ج 2، ص 278، که از تفسیر علی ابراهیم و تفسیر عیاشی نقل کرده است.
[13] ر.ک: تفسیر نمونه، ج 17، ص 29 و ج 10، ص 110 و 111 و نیز پیام قرآن، ج 8، ص 146.
[14] دانش عصر فضا، ص 55 و 56.
[15] گودرز نجفی، مطالب شگفت‌انگیز قرآن، ص 41ـ46.
[16] در این مورد در پاورقی نکات تفسیری ، توضیح دادیم.
[17] استاد محمد تقی مصباح یزدی، معارف قرآن، ص 247ـ248.
[18] ر.ک: دکتر محمد حسن هیتو، المعجزه القرآنیة ( الاعجاز العلمی و الغیبی) ، ص 180.
[19] ر.ک: التمهید فی علوم القرآن، ج 6، ص 122ـ 128.
[20] لطیف راشدی، نگرشی به علوم طبیعی در قرآن، ص 50.
[21] مرسلات/35.
[22] معارف قرآن، ص 254.
[23] ر.ک: یدالله نیازمند شیرازی، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی ، ص 88 ـ 99.
[24] دکتر صادقی، الفرقان فی تفسیر القرآن، ج 29، ص 341 و گودرز نجفی، مطالب شگفت‌انگیز قرآن، ص 43.
[25]فاطر / 41.
[26] دانش عصر فضا، ص 55.
[27] گودرز نجفی، مطالب شگفت‌انگیز قرآن، ص 43.
[28] ر.ک : تفسیر نمونه، ج 18، ص 287.http://shiaupload.ir/images/86969380222235637354.gif